چالش‌های اقتصاد پلتفرمی در ایران
از نگاه محمد بشیر صدیقی، عضو هیأت علمی دانشکده مدیریت، علم و فناوری دانشگاه صنعتی امیر کبیر (پلی‌تکنیک تهران)
اقتصاد پلتفرمی
در یک تعریف ساده پلتفرم‌های دیجیتالی، بسترهایی هستند که با ایجاد تعامل بین خدمت دهنده و خدمت گیرنده، کمک می‌کنند کاربران یکدیگر را پیدا کنند و مصادیق آن‌ها شامل موارد زیادی مانند دیجیکالا، اسنپ، الوپیک، کافه بازار و موارد دیگر است که شاهد فعالیت آن‌ها در بستر فضای دیجیتال هستیم. مثلا در بستر پلتفرم‌های تاکسی اینترنتی، راننده و مسافر به یکدیگر متصل می‌شوند، در بستر بازارگاه‌های دیجیتال خریدار و فروشنده یکدیگر را پیدا می‌کنند و تبادلات محقق می‌شود. به طور کلی منافع اولیه پلتفرم‌های دیجیتال، تجمیع خدمت دهندگان و خدمت گیرندگان و حذف واسطه‌ها در کنار تسهیل تعاملات است. با وجود آنکه در سال‌های اخیر بسترهای تعاملی دیجیتال رشد بسیاری در دنیا و از جمله کشور ما داشته ، اما هنوز به نظر می‌آید تحول عمیق آن‌ها در فضای اقتصادی به صورت کامل محقق نشده است. روندهای فناوری در رشد سریع پلتفرم‌ها، طی سال‌های اخیر موثر بوده، به طور خاص هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و ابزارهای تحلیل کلان داده در بستر پلتفرم‌های دیجیتال به خدمت‌رسانی مناسب و شخصی شده کمک می‌کنند که این نوع فناوری‌ها شکل دهنده پلتفرم‌ها در آینده خواهند بود.
رشد سریع پلتفرم‌ها
پیشرفت سریع پلتفرم‌ها را می‌توان در یک روند رو به رشد که در زمان همه‌گیری ویروس کرونا قابل مشاهده است، بیان کرد. اول از همه کوچ و حرکت بیشتر کسب و کارهای سنتی به سمت بسترهای دیجیتال است که این حرکت برخلاف نمونه‌های موفق گذشته کسب و کارهای پلتفرمی که از ابتدا حمایتی از سمت کسب و کارهای سنتی نداشتند، نیست زیرا پلتفرم‌های جدید نیاز به تأیید اولیه‌ای از سمت بازار سنتی دارند و بعد با این حمایت در بستر دیجیتال به رشد خود ادامه می‌دهند. نمونه موفق این فرایند، پلتفرم آمازون است که با نمونه سنتی خرید و فروش کتاب کار خودش را شروع کرد و در ادامه به یک بازارگاه (Market place) تبدیل شد.
دوم اینکه با توجه به شکل گیری اکثر پلتفرم‌ها در بستر B2C یا C2C، نسل آینده پلتفرم‌ها در بستر B2B رشد خواهند کرد و این روند با وجود همه‌گیری ویروس کرونا در اکثر پلتفرم‌های B2C قابل رؤیت است. حضور پلتفرم در شبکه تامین کسب و کارهایی که به طور مستقیم با آن درگیر هستند، میزان ریسک تغییرات در شبکه را کمتر کرده و آسیب پذیری پلتفرم را در بخش ارائه خدمات به مشتریان در موقعیت پایدارتری قرار می‌دهد. فرایند تحول و کوچ از یک نوع پلتفرم به پلتفرمی دیگر، از پدیده‌های جذاب برای مطالعه است که در آینده درس آموخته‌های زیادی را به همراه خواهد داشت.
روند رو به رشد سوم که در حوزه کسب و کارهای پلتفرمی قابل مشاهده است، حساسیت و تمرکز قانون‌گذاران و به طور کلی حاکمان بر روند حکمرانی و قانون‌گذاری در حوزه اقتصاد پلتفرمی است که در سال‌های اخیر با ایجاد چارچوب‌های قانونی مشخص برای پلتفرم‌ها و با توجه به وجود ریسک‌های متعدد در آن‌ها این امر برای قانون‌گذاران بیشتر مشخص شده است. نمونه اخیر این روند رو به رشد، قانون گذاری‌های اتحادیه اروپا در حوزه پلتفرم‌های دیجیتالی است که در سال‌های اخیر رخ داده است. چالش جدید نهفته در این روند، معضل حکمرانان در حمایت از نوآوری، ارائه خدمت و رشد اقتصاد پلتفرمی در مقابل قانون گذاری در راستای کاهش ریسک تخلف در پلتفرم‌ها است که نیازمند دانش، قابلیت‌ها و توانمندی‌های جدید است.
آینده کسب و کارهای پلتفرمی
در آینده با وجود روندهای تحولی که بیان شد، دو نوع کسب و کار پلتفرمی بیشتر قابل رؤیت خواهد بود. اول پلتفرم‌هایی که مدل درآمدی آن‌ها بر پایه ارزش افزوده از داده‌هایی است که با وجود پلتفرم‌ها شکل می‌گیرند؛ این داده‌ها شامل رفتار کاربران، ذی‌نفعان و تعاملات بین خدمت دهنده و خدمت گیرنده است. به عبارت دیگر این کسب و کارها با ایجاد ارزش افزوده بر داده‌های جمع آوری شده، توسط خودشان یا پلتفرم‌های مختلف، می‌توانند مدل درآمدی جدیدی در این حوزه ایجاد کنند. نوع دوم پلتفرم‌هایی هستند که از ترکیب چند پلتفرم و خدمت شکل گرفته که در بازار کنونی، کسب و کارهای اینترنتی نمونه بارز آن سوپراپ‌ها هستند. با رشد پلتفرم‌ها و وجود توانایی لازم برای ایجاد کسب و کارهای موازی برای آن‌ها، برخی از پلتفرم‌ها با ورود به حوزه سرمایه گذاری خطر پذیر، خدمات موازی را ایجاد یا تملیک می‌کنند. در ادبیات کسب و کار پلتفرمی به این نوع جدید پلتفرم، پلتفرمی از پلتفرم‌ها (Platform of Platforms) گفته می‌شود که نمونه‌های معروفی از آن‌ها در کشورهای آسیای جنوب شرقی قابل مشاهده است.
